Ένα λεξικό που αντέχει να συγκριθεί με τις μηχανές αναζήτησης, όπως είναι η Google και η Υahoo και να υπερέχει έναντι αυτών στα… σημεία τεκμηρίωσης, ξανασυστήνεται μετά από 23 χρόνια στο ελληνικό κοινό.
Το Λεξικό Αρχαϊστικών Φράσεων της νέας ελληνικής γλώσσας του Δημήτρη Τσιρόγλου από την Θεσσαλονίκη που περιλαμβάνει 3300 λόγιες λέξεις και εκφράσεις που χρησιμοποιούνται και σήμερα, είχε εκδοθεί για πρώτη φορά το 2000, με κριτικές των Ντίνου Χριστιανόπουλου και Βασίλη Ραφαηλίδη.
Ο συγγραφέας- δημοσιογράφος-δοκιμιογράφος Βασίλης Ραφαηλίδης που έφυγε από την ζωή λίγο καιρό μετά την κυκλοφορία του λεξικού, το είχε χαρακτηρίσει μάλιστα «το πιο παράδοξο λεξικό που θα ήταν δυνατό να υπάρξει».
«Δεν μπορούσα να φανταστώ», έγραψε, «πως ένας άνθρωπος θα ήταν δυνατό να ασχοληθεί με ένα τόσο αυστηρά επιστημονικό πρόβλημα, με τόσο άψογα επιστημονικό τρόπο. Ο συγγραφέας είχε την ιδιοφυώς απλή ιδέα να ψάξει και να βρεί στα νεοελληνικά κείμενα όχι μόνο τις κοινόχρηστες αρχαιοελληνικές λέξεις, αλλά τις φράσεις εκείνες που τις χρησιμοποιούμε χωρίς να ξέρουμε από που κατάγονται. Αυτό το υπέροχο λεξικό είναι μια καθαρή απόλαυση ακόμα κι όταν διαβάζεται σαν κοινό ανάγνωσμα…» κατέληγε ο Β.Ραφαηλίδης ενώ ο Θεσσαλονικιός ποιητής το συνιστούσε ανεπιφύλακτα «σε όσους πιστεύουν ότι η ελληνική γλώσσα εξακολουθεί να είναι πλούσια γιατί χρησιμοποιεί στοιχεία κι από παλαιότερες περιόδους της ελληνικής γραμματείας».
Ελληνικές φράσεις που ακούγονται περισσότερο από 25 αιώνες
Αν και ο αναγνώστης δεν το αντιλαμβάνεται αμέσως, το Λεξικό συμπυκνώνει την διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας καθώς εκατοντάδες απ αυτές τις εκφράσεις επέζησαν περισσότερο από 25 αιώνες και χρησιμοποιούνται απαράλλακτες στον ελλαδικό χώρο.
Το Διαδίκτυο και οι λανθασμένες ερμηνείες αρχαϊστικών φράσεων που φιλοξενούνται σε διάφορες ψηφιακές πλατφόρμες αποτέλεσαν για τον ερευνητή- επιμελητή κειμένων Δημήτρη Τσιρόγλου την εκ νέου αφορμή να επανεκδόσει για τρίτη φορά το Λεξικό του, συμπεριλαμβάνοντας νέο κατά 30% υλικό καθώς και να εμπλουτίσει ένα ευρετήριο με στερεότυπες φράσεις της λατινικής, κυρίως αυτές που χρησιμοποιούνται συχνά στο ελληνικό λημματολόγιο πχ de facto, de Jure, ad hoc για τις οποίες υπάρχει αντίστοιχη ελληνική.
Η πλειονότητα των φράσεων, συμπεριλαμβανομένων και των νέων που προστέθηκαν, είναι εκφράσεις που δεν γνωρίζουμε την προέλευση και την σημασία τους. Πολλοί χρησιμοποιούν στην καθομιλουμένη π.χ. την φράση «γνωρίζω το θέμα εξ απαλών ονύχων» θέλοντας να πουν ότι το γνωρίζουν επιφανειακά. Στην πραγματικότητα λένε λανθασμένα το ακριβώς αντίθετο. Γιατί όταν κάποιος λέει «γνωρίζω το θέμα εξ απαλών ονύχων» σημαίνει ότι το γνωρίζει καλά, δηλαδή από παλιά και σε βάθος, από… τότε που τα νύχια του βρέφους είναι τρυφερά, απαλά.
Στην έρευνα για την ετυμολογία και την προέλευση της συγκεκριμένης φράσης ο Δ.Τσιρόγλου σημειώνει μάλιστα στο Λεξικό του, ότι κακώς πολλοί υποστηρίζουν ότι προήλθε από την αντίστοιχη λατινική καθώς και ο Κικέρωνας σε έργο του στα λατινικά χρησιμοποιεί την φράση γραμμένη στα ελληνικά.
Ζει χύτρα, ζη φιλία;
Tι θα πει η φράση ζει χύτρα, ζη φιλία; τι είναι ο επιμενίδειος ύπνος; και τι εννοούμε όταν λέμε εάν το άλας μωρανθή ; Γιατί ο Αρχιμήδης αναφώνησε το Εύρηκα εύρηκα και γιατί δος μοι πα στω και ταν γαν κινάσω; Τι θα πει δια γυναικός πηγάζει τα κρείττονα, γαία πυρί μειχθήτω, ασκαρδαμυκτί; Τι ακούει καποιος απ’ τα εξ αμάξης; Τι θα πει εν χρω; Αυθωρεί και παραχρήμα; Πότε οψόμεθα ες Φιλίππους; Και σε ποιον βασιλιά είπε η Πυθία αργυραίς λόγχαις μάχου και πάντων κρατήσεις; Τι συνήθως υπονοούμε σήμερα όταν λέμε την ίδια φράση;
Πίσω από κάθε αρχαία έκφραση υπάρχει μια συστηματική έρευνα για την ετυμολογία και την προέλευση «άλλοτε εύκολη κι άλλοτε δύσκολη» καθώς ο συντάκτης του Λεξικού ακολουθεί μεθοδικά το «και τούτο ποιήσαι κακείνο μη αφιέναι».
Η γνωστή φράση «κακήν κακώς» λέει ο ίδιος μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ υπήρξε απρόσμενης δυσκολίας αφού η προέλευσή της μετά από έρευνα πέντε μηνών στάθηκε σχεδόν αδύνατη αλλά προσδιορίστηκε τουλάχιστον η χρήση της στο κείμενο των Τρωάδων και της Μήδειας του Ευρυπίδη καθώς και σε κείμενα των Αριστοφάνη, Σοφοκλή κ.α.
Ο κ Δ.Τσιρόγλου έχει εντοπίσει πάντως για εκατοντάδες αρχαϊστικές φράσεις την πηγή προέλευσης. Αναφέρει αν υπάρχει η αντίστοιχη λατινική. Παρουσιάζει εφόσον υπάρχουν άλλες μορφές με τις οποίες εμφανίζεται η φράση ως επιβίωμα. Όμφακές εισίν…λέει ο Αίσωπος.«¨Οσα δεν φτάνει η αλεπού… λέμε σήμερα για τον ίδιο μύθο.
Για κάθε φράση-λήμμα του Λεξικού ακολουθεί πιστή απόδοση στη νεοελληνική και επίσης η μεταφορική σημασία αν υπάρχει. Αν η φράση έχει παρερμηνευθεί επισημαίνεται η παρερμηνεία, προσθέτοντας κι ένα παράδειγμα το οποίο έχει αντληθεί από την καθημερινή χρήση της γλώσσας. Παραθέτει επίσης φράσεις (περίπου 150) που σπανίζουν ή έχουν περιπέσει σε αχρηστία ενώ λέγονταν και γράφονταν πριν από την καθιέρωση της κοινής νεοελληνικής ως επίσημης γλώσσας του κράτους δλδ πριν από το 1982 που εγκαταλείφθηκε οριστικά και το πολυτονικό σύστημα.
Από την Ιλιάδα στους Παρακλητικούς Κανόνες
Όλες οι εκφράσεις κι όλα τα λήμματα παρατίθενται στο πολυτονικό σύστημα, κατ αλφαβητική σειρά. Όπως επισημαίνεται στην εισαγωγή του λεξικού, «η πλειονότητα των φράσεων έχει επιβιώσει στο διάβα των αιώνων από τα Ομηρικά έπη, κυρίως από την Ιλιάδα (αιέν αριστεύειν, άχθος αρούρης) από τραγωδίες όπως το γνωστό νυν υπέρ πάντων ο αγών ή από τους Νεκρικούς Διαλόγους (ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος) δίνοντας ιδιαίτερη απόχρωση στον προφορικό και γραπτό λόγο. Πολλές, όπως οι φράσεις ες αύριον τα σπουδαία, κτήμα ες αιεί, δις παίδες οι γέροντες, προέρχονται από ιστορικά και φιλοσοφικά συγγράμματα. Άλλες πάλι από την κοινή ελληνιστική όπως οι φράσεις της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης (κατ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν, ελήλυθεν η ώρα, γη της Επαγγελίας κα) ή τους Ψαλμούς του Δαυίδ με γνωστότερη την ως κόρην οφθαλμού. Ένα μεγάλο μέρος προέρχεται από την γλώσσα της Εκκλησίας, την Θεία Λειτουργία και τους Παρακλητικούς Κανόνες: στώμεν καλώς, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή, σοφία πρόσχωμεν κα). Πολλές επίσης και πολύ περιεκτικές είναι όσες προέρχονται από τη λόγια γλώσσα που στηρίζεται στην μεσαιωνική ελληνική πχ εκ του ασφαλούς, επι θύραις, φράσεις στερεότυπες σημειώνει ο κ Τσιρόγλου που αύξησαν τον λεξιλογικό πλούτο της νεοελληνικής καλύπτοντας κενά που η δημοτική δεν μπόρεσε να καλύψει με δικές της λέξεις.
«Θεωρώ ωραία τη φράση περί λύχνων αφάς (=την ώρα που ανάβουν οι λύχνοι, όταν αρχίζει να νυχτώνει, το σούρουπο) αλλά γράφεται ή ακούγεται ολοένα και λιγότερο» λέει ο κ Τσιρόγλου. «Δεν θέλω- προσθέτει- να χαθεί αυτή η συμπυκνωμένη μορφή λόγου που μπορεί με λίγες λέξεις να λέει πολλά. Πάρτε για παράδειγμα το «αβρόχοις ποσί(ν)»…
Η διεύρυνση της έρευνας, αποκάλυψε και την διεθνή χρήση τους αφού οι πιο γνωστές -περισσότερες από 30- όπως πχ οι« Αιέν αριστεύειν» , «Εύρηκα» κοσμούν την είσοδο των μεγαλυτέρων πανεπιστημίων του κόσμου (Υale, Boston College) από την Ιαπωνία και το Κουίνσλαντ της Αυστραλίας έως το Τέξας, την Καλιφόρνια και το Τορόντο ενώ το Γνώθι σαυτόν είναι χαραγμένο πάνω στην καμπάνα του Πάρκου της Ειρήνης στην Χιροσίμα. Διαχρονική και μόνιμη είναι επίσης η χρήση αρχαϊκών φράσεων ως εμψυχωτικές ή δηλωτικές της υπερηφάνειας στο ελληνικό στρατό καθώς απαντώνται κεντημένες σε περισσότερα από 80 εμβλήματα των σωμάτων και των τριών ελληνικών όπλων: Μολών λαβέ, ή ταν ή επι τας, ο Τολμών νικά κ.α.
Ο πλούτος της ελληνικής γλώσσας είναι κληροδότημα
Μεγάλο του κίνητρο υπήρξε όπως ανέφερε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η καταγραφή και η διατήρηση αυτού του πλούτου της ελληνικής γλώσσας με σκοπό να καταλήξει ως κληροδότημα στις νέες γενιές. «Πολλές αρχαϊστικές φράσεις που χρησιμοποιούμε στη νεοελληνική γλώσσα λησμονούνται σήμερα. Η καταγραφή στο βιβλίο επιτρέπει την εύκολη αναζήτηση και ερμηνεία τους. Ένα λεξικό, ας μην ξεχνάμε, έχει πάντα τη χρήση ενός εγχειριδίου…
«Ευχής έργον θα ήταν, καταλήγει , η χρήση τους να γενικευτεί σε μια προσπάθεια να σταματήσει η αλλοίωση της φυσιογνωμίας της ελληνικής γλώσσας, όχι μόνο απ όσους διαθέτουν γλωσσική ευαισθησία αλλά κι απ όλους όσοι έχουν την τιμή να έχουν ως μητρική τους γλώσσα τη γλώσσα του πνεύματος, της τέχνης και της επιστήμης, την ελληνική».